Του Περιβάλλοντος, Αποστολικό Ανάγνωσμα: Α´ Τιμ. β´ 1-7
Πρωτότυπο Κείμενο (Α’ Τιμ. 2: 1-7)

Τέκνον Τιμόθεε, παρακαλῶ πρῶτον πάντων ποιεῖσθαι δεήσεις, προσευχάς, ἐντεύξεις, εὐχαριστίας, ὑπὲρ πάντων ἀνθρώπων, ὑπὲρ βασιλέων καὶ πάντων τῶν ἐν ὑπεροχῇ ὄντων, ἵνα ἤρεμον καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι. Τοῦτο γὰρ καλὸν καὶ ἀπόδεκτον ἐνώπιον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ, ὃς πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν. Εἷς γὰρ Θεός, εἷς καὶ μεσίτης Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστὸς ᾿Ιησοῦς, ὁ δοὺς ἑαυτὸν ἀντίλυτρον ὑπὲρ πάντων, τὸ μαρτύριον καιροῖς ἰδίοις, εἰς ὃ ἐτέθην ἐγὼ κήρυξ καὶ ἀπόστολος, ― ἀλήθειαν λέγω ἐν Χριστῷ, οὐ ψεύδομαι, ― διδάσκαλος ἐθνῶν ἐν πίστει καὶ ἀληθείᾳ.

Νεοελληνική Απόδοση

Παιδί μου Τιμόθεε, σας παρακαλώ πρώτα απ’ όλα να κάνετε δεήσεις, προσευχές, παρακλήσεις, ευχαριστίες για όλους τους ανθρώπους, για τους κυβερνήτες και για όλους εκείνους που ασκούν την εξουσία, ώστε να ζούμε ήρεμα και ειρηνικά με ευσέβεια κι ευπρέπεια από κάθε άποψη· γιατί αυτό είναι καλό κι ευπρόσδεκτο από το σωτήρα μας Θεό, που θέλει να σωθούν όλοι οι άνθρωποι και να γνωρίσουν σε βάθος την αλήθεια. Γιατί ένας είναι ο Θεός κι ένας ο μεσίτης μεταξύ Θεού και ανθρώπων, ο άνθρωπος Ιησούς Χριστός, που πρόσφερε τη ζωή του ως λύτρο για χάρη όλων. Έτσι, στον προσδιορισμένο καιρό, έδωσε ο Θεός τη μαρτυρία του ότι θέλει να σώσει τον κόσμο. Αυτής της μαρτυρίας με έταξε ο Θεός κήρυκα κι απόστολο — την αλήθεια λέω, όπως το θέλει ο Χριστός, δεν ψεύδομαι — για να διδάξω την πίστη και την αλήθεια στους εθνικούς.

Ερμηνεία

Στην αρχή του αποστολικού αναγνώσματος ο απόστολος Παύλος καλεί το πνευματικό του τέκνο Τιμόθεο, αλλά και όλους τους παραλήπτες και αναγνώστες της επιστολής – συνεπώς και εμάς σήμερα -, να πραγματοποιούν δεήσεις, προσευχές, παρακλήσεις και ευχαριστίες για όλους τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα όμως για τους κυβερνήτες και γενικά για όσους ασκούν εξουσία. Η Εκκλησία συνεχώς εύχεται και πραγματοποιεί δεήσεις για όλους τους ανθρώπους: «Υπέρ πλεόντων, οδοιπορούντων, νοσούντων, καμνόντων, αιχμαλώτων και της σωτηρίας αυτών, του Κυρίου δεηθώμεν», λέγει ο διάκονος ή ο ιερέας στην Εκτενή Δέηση ή «Ειρηνικά». Δέεται η Εκκλησία και για τους έχοντες και ασκούντες εξουσία πολιτική, ή οποιαδήποτε άλλη εξουσία. Εύχεται όπως Κύριος τους φωτίζει και ενισχύει για το καλό των ανθρώπων. Έτσι θα υπάρξει ειρήνη και γαλήνη στους ανθρώπους, ώστε να ζούμε με ευσέβεια, ήρεμα και ειρηνικά. Η ειρήνη στον κόσμο, αλλά κυρίως στο εσωτερικό του ανθρώπου είναι βασικό στοιχείο. Γι’ αυτό και η θεία Λειτουργία αρχίζει με τα «Ειρηνικά», δηλαδή με σειρά αιτημάτων, που ονομάστηκαν έτσι, αφού τα πρώτα τρία αιτήματα αναφέρονται στην ειρήνη.

Ακολούθως ο θείος Παύλος διακηρύσσει μια σπουδαία θεολογική και εσχατολογική αλήθεια: «…ος (ο Θεός) πάντας ανθρώπους θέλει σωθήναι και εις επίγνωσιν αληθείας ελθείν». Ο Θεός αναφέρει ο Απόστολος των εθνών θέλει να σωθούν όλοι οι άνθρωποι. Το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία των ανθρώπων, είναι γνωστό ως σχέδιο της Θείας Οικονομίας. Το σχέδιο αυτό εκτυλίσσεται και στην Παλαιά Διαθήκη (επεμβάσεις του Θεού στην ιστορία και δη στον Ισραήλ, αποστολή Προφητών, Δικαίων κ.α.), αλλά κορυφώνεται με την θεία Ενανθρώπηση.

Η ενσάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού αποτελεί το μεγαλύτερο γεγονός στην ιστορία, γι’ αυτό και τη χωρίζει και στα δύο. Ο Ιησούς Χριστός, η «Θεού Σοφία και Δύναμις», είναι ο μεσίτης μεταξύ Θεού και ανθρώπων, κατά των απόστολο Παύλο. Είναι Αυτός που με το σταυρικό Του θάνατο και την εκ νεκρών Του Ανάσταση, έγινε η απαρχή των κεκοιμημένων, η αιτία της αιώνιας ζωής και αφθαρσίας. Ο Χριστός πρόσφερε τη ζωή ως λύτρο για να μας εξαγοράσει από την κατάρα του νόμου «…γενόμενος υπέρ ημών κατάρα. Γέγραπται γάρ, επικατάρατος πας ο κρεμάμενος επί ξύλου». Ο Ιησούς Χριστός πάνω στο Σταυρό σχίζει το χειρόγραφο των αμαρτιών μας και ενώνει τους ανθρώπους μεταξύ τους και με το Θεό. Επιπλέον από τη στιγμή της υψώσεως του Κυρίου πάνω στο Σταυρό, οι δαίμονες κατατροπώθηκαν, καταισχύνθηκαν. Το κράτος του θανάτου και του διαβόλου καταργήθηκε.

Το παρόν αποστολικό ανάγνωσμα διαβάζεται στους Ναούς στην αρχή της Ινδίκτου, του νέου εκκλησιαστικού έτους. Ο Απόστολος των εθνών μας καλεί να εγκολπωθούμε τις αλήθειες αυτές και να τις κάνουμε βίωμα μας. Να γίνουμε και μείς μάρτυρες Χριστού, με την έννοια της διδασκαλίας και μαρτυρίας του Ευαγγελίου στους αδελφούς μας. Ο ίδιος μάλιστα δίνει ως παράδειγμα τον εαυτό του, που κλήθηκε από το Θεό για να διδάξει το Ευαγγέλιο της σωτηρίας στους εθνικούς (ειδωλολάτρες). Καλούμαστε όμως, τώρα που αρχίζει το νέο εκκλησιαστικό έτος να εφαρμόσουμε στη ζωή μας αυτό που γράφει κάπου αλλού ο απόστολος Παύλος: «Εξαγοραζόμενοι τον καιρόν, ότι αι ημέραι πονηραί εισί». Αυτό σημαίνει να αξιοποιούμε τις ευκαιρίες που μας δίνει ο Θεός για να εργαζόμαστε για τη σωτηρία της ψυχής μας. Σημαίνει ακόμη να ζούμε ως συνετοί, και να χρησιμοποιούμε σωστά το χρόνο μας, διότι οι καιροί είναι πονηροί. Αν αυτό ίσχυε για την τότε εποχή, πόσο μάλλον για σήμερα. Ο πόλεμος που δέχεται ο πιστός είναι και ορατός (από ανθρώπους), αλλά και αόρατος (από το διάβολο). Χρειάζεται επαγρύπνηση και εγρήγορση. Χρειάζεται να αξιοποιούμε το χρόνο μας για το πνευματικό μας όφελος, αλλά και του πλησίον μας. Χρειάζεται ακόμη έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης προς τους εμπερίστατους αδελφούς μας. Τέλος, χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι ο παρών καιρός, είναι καιρός μετανοίας και δεήσεως.

Κυριακή ΙΓ’ Ματθαίου, Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Μτθ. κα’ 33-42 (03-09-2023)
Πρωτότυπο Κείμενο

Εἶπεν ὁ Κύριος την παραβολήν ταύτην· Ἂνθρωπός τις ἦν οἰκοδεσπότης, ὅστις ἐφύτευσεν ἀμπελῶνα καὶ φραγμὸν αὐτῷ περιέθηκε καὶ ὤρυξεν ἐν αὐτῷ ληνὸν καὶ ᾠκοδόμησε πύργον, καὶ ἐξέδοτο αὐτὸν γεωργοῖς καὶ ἀπεδήμησεν. Ὅτε δὲ ἤγγισεν ὁ καιρὸς τῶν καρπῶν, ἀπέστειλε τοὺς δούλους αὐτοῦ πρὸς τοὺς γεωργοὺς λαβεῖν τοὺς καρποὺς αὐτοῦ. Καὶ λαβόντες οἱ γεωργοὶ τοὺς δούλους αὐτοῦ ὃν μὲν ἔδειραν, ὃν δὲ ἀπέκτειναν, ὃν δὲ ἐλιθοβόλησαν. Πάλιν ἀπέστειλεν ἄλλους δούλους πλείονας τῶν πρώτων, καὶ ἐποίησαν αὐτοῖς ὡσαύτως. Ὕστερον δὲ ἀπέστειλε πρὸς αὐτοὺς τὸν υἱὸν αὐτοῦ λέγων· ἐντραπήσονται τὸν υἱόν μου. Οἱ δὲ γεωργοὶ ἰδόντες τὸν υἱὸν εἶπον ἐν ἑαυτοῖς· οὗτός ἐστιν ὁ κληρονόμος· δεῦτε ἀποκτείνωμεν αὐτὸν καὶ κατάσχωμεν τὴν κληρονομίαν αὐτοῦ. Καὶ λαβόντες αὐτὸν ἐξέβαλον ἔξω τοῦ ἀμπελῶνος, καὶ ἀπέκτειναν. ῞Οταν οὖν ἔλθῃ ὁ κύριος τοῦ ἀμπελῶνος, τί ποιήσει τοῖς γεωργοῖς ἐκείνοις; Λέγουσιν αὐτῷ· κακοὺς κακῶς ἀπολέσει αὐτούς, καὶ τὸν ἀμπελῶνα ἐκδώσεται ἄλλοις γεωργοῖς, οἵτινες ἀποδώσουσιν αὐτῷ τοὺς καρποὺς ἐν τοῖς καιροῖς αὐτῶν. Λέγει αὐτοῖς ὁ ᾿Ιησοῦς· οὐδέποτε ἀνέγνωτε ἐν ταῖς γραφαῖς, λίθον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγενήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας· παρὰ Κυρίου ἐγένετο αὕτη, καὶ ἔστι θαυμαστὴ ἐν ὀφθαλμοῖς ἡμῶν;

Νεοελληνική Απόδοση

Είπε ο Κύριος την εξής παραβολή: Ένας γαιοκτήμονας φύτεψε ένα αμπέλι, το περιέφραξε, έσκαψε σ’ αυτό πατητήρι, έχτισε πύργο, το νοίκιασε σε γεωργούς και έφυγε για άλλον τόπο. Όταν πλησίαζε η εποχή της καρποφορίας, έστειλε τους δούλους του στους γεωργούς να πάρουν το μερίδιό του από τους καρπούς. Οι γεωργοί όμως έπιασαν τους δούλους του, κι άλλον τον έδειραν, άλλον τον σκότωσαν κι άλλον τον λιθοβόλησαν. Ξανάστειλε άλλους δούλους, περισσότερους από τους πρώτους και τους έκαναν τα ίδια. Τελευταίον τους έστειλε το γιο του με τη σκέψη: «θα σεβαστούν το γιο μου». Οι γεωργοί όμως, όταν είδαν το γιο, είπαν μεταξύ τους: «αυτός είναι ο κληρονόμος. Εμπρός ας τον σκοτώσουμε και ας αρπάξουμε την κληρονομιά του». Έτσι, τον έπιασαν, τον έβγαλαν έξω από τ’ αμπέλι και το σκότωσαν. Όταν λοιπόν έρθει ο ιδιοκτήτης του αμπελιού, τι θα κάνει σ’ εκείνους τους γεωργούς; «Είναι κακοί», του λένε. «Γι’ αυτό θα τους εξολοθρεύσει με το χειρότερο τρόπο και θα νοικιάσει το αμπέλι σ’ άλλους γεωργούς, που θα του δίνουν τους καρπούς στην εποχή τους». Τους λέει ο Ιησούς: «Ποτέ δε διαβάσατε στις Γραφές : Ο λίθος που τον πέταξαν σαν άχρηστο οι οικοδόμοι, αυτός έγινε αγκωνάρι∙ ο Κύριος το έκανε αυτό, και είν’ αξιοθαύμαστο στα μάτια μας.

Σχολιασμός

Στη σημερινή ευαγγελική περικοπή αναπτύσσεται η παραβολή των κακών γεωργών, την οποία συναντούμε επίσης στο κατά Μάρκον (Μκ. 12, 1-12) και στο κατά Λουκάν (Λκ. 20, 9-19) ιερό Ευαγγέλιο. Ο Ιησούς Χριστός εισέρχεται στο Ναό των Ιεροσολύμων και διδάσκει το λαό. Τότε οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι, γεμάτοι αγανάκτηση για το θείο έργο του Ιησού, Τον ρωτούν με ποια εξουσία ενεργεί και ποιος Του την παραχώρησε (Μτ. 21, 23). Ο Κύριος, θέλοντας να απαντήσει σ’ αυτούς και να τους διδάξει, εκφωνεί την παραβολή των δύο υιών (Μτ. 21, 28-32) και αμέσως μετά τη σημερινή παραβολή των κακών γεωργών.

Στην παραβολή αναφέρεται ότι κάποιος οικοδεσπότης φύτεψε αμπέλι, το περίφραξε, έκτισε μέσα πύργο και πατητήρι και στη συνέχεια το ενοικίασε σε κάποιους γεωργούς. Την εποχή της καρποφορίας ο οικοδεσπότης έστειλε τους δούλους του για να πάρουν μερίδιο από τους καρπούς, αλλά οι γεωργοί τούς έδειραν, τούς λιθοβόλησαν, τούς σκότωσαν. Τα ίδια ακριβώς έκαναν και όταν ο οικοδεσπότης έστειλε για δεύτερη φορά περισσότερους δούλους από τους πρώτους. Ο οικοδεσπότης δείχνει μακροθυμία και στέλλει τον υιό του, αφού σκέφτεται ότι αυτόν πρέπει να τον σεβαστούν. Οι γεωργοί μένουν αδιόρθωτοι και σκοτώνουν κακήν κακώς και τον υιό του αφέντη τους. Η παραβολή ολοκληρώνεται με την ερώτηση του Ιησού τι πρέπει να πράξει ο οικοδεσπότης και με την απόκριση αυτών που άκουγαν τον Ιησού ότι πρέπει να εξολοθρεύσει τους γεωργούς και να ενοικιάσει το αμπέλι σε άλλους.

O οικοδεσπότης δεν είναι άλλος από τον Ίδιο το Θεό και αμπελώνας είναι το Ιουδαϊκό έθνος, το οποίο ο Κύριος εξέλεξε για να σώσει δια μέσω του ολόκληρη την ανθρωπότητα: «Ο γάρ αμπελών Κυρίου Σαβαώθ οίκος του Ισραήλ» (Ησ. 5, 7). Φραγμός του αμπελώνα είναι ο νόμος, ο οποίος προστάτευε το λαό από την αμαρτία και την απομάκρυνση από το Θεό. Πατητήρι είναι το θυσιαστήριο, πύργος ο Ναός των Ιεροσολύμων και γεωργοί οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού.

Οι απεσταλμένοι δούλοι είναι οι θεοκήρυκες προφήτες που έστειλε ο Θεός στο Ιουδαϊκό γένος για να λάβουν τους καρπούς της θεοσέβειας, της τήρησης των εντολών και των έργων της αρετής. Βέβαια αυτοί είτε δάρθηκαν όπως τον προφήτη Μιχαία (Γ΄ Βασιλειών 22, 24), είτε φονεύθηκαν όπως το Ζαχαρία «μεταξύ του ναού και του θυσιαστηρίου» (Ματθ. 23, 35), είτε λιθοβολήθηκαν όπως τον Ιερεμία. Η αποστολή των προφητών διήρκεσε μέχρι τις ημέρες του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, τον οποίο αποκεφάλισαν (Λκ. 20, 12). Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει χαρακτηριστικά: «Εκείνοι που δεν είχαν να δώσουν, αν και ήταν οφειλέτες, δεν έπρεπε να αγανακτούν ούτε να επιδεικνύουν σκληρότητα, αλλά να παρακαλούν. Αυτοί όμως, όχι μόνο αγανάκτησαν, αλλά και γέμισαν τα χέρια τους με αίμα, και αν και έπρεπε να τιμωρηθούν, ζήτησαν να γίνουν τιμωροί. Γι’ αυτό και έστειλε και δεύτερους και τρίτους απεσταλμένους για να αποδειχθεί η κακία τους και η φιλανθρωπία του Θεού» (Αγ. Ιωάννη Χρυσοστόμου, Εξήγηση στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Ομιλία 68η , ΕΠΕ Τόμος 11Α).

Μετά τους προφήτες ο Θεός έστειλε τον ίδιό Του τον Υιό, που όντας τἐλειος Θεός έγινε και τέλειος άνθρωπος, προσφέροντας έτσι στην ανθρώπινη φύση το δραστικότερο φάρμακο: τη θεότητά Του. Τα λόγια της παραβολής «Και λαβόντες αυτόν (τον υιόν), εξέβαλον έξω του αμπελώνος, και απέκτειναν (οι γεωργοί)», είναι όχι μόνο παραβολικά αλλά και προφητικά, αφού ο Θεάνθρωπος Ιησούς τα είπε για τον εαυτό Του πριν αυτά συμβούν. Οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού αν και είχαν χρέος να Τον σεβαστούν, να πιστεύσουν σ’ Αυτόν, να μετανοήσουν και να παραμερίσουν κάθε κακία τους, εντούτοις Τον οδηγούν στο Γολγοθά και εκεί Τον σκοτώνουν με σταυρικό θάνατο.

Στην ερώτηση του Κυρίου πώς πρέπει να αντιμετωπίσει ο οικοδεσπότης τους γεωργούς εκείνους, οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι απαντούν ότι επιβάλλεται να τους εξολοθρεύσει με το χειρότερο τρόπο και να ενοικιάσει το αμπέλι σε άλλους γεωργούς που θα προσκομίζουν μερίδιο των καρπών. Κατ’ αυτό τον τρόπο υπογράφουν οι ίδιοι την καταδίκη τους, αφού ως ιερείς είχαν το χάρισμα της ιεροσύνης και χωρίς να το γνωρίζουν προφήτευσαν τα αληθινά (πρβλ. Αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού, Λόγος στην παραβολή του αμπελώνος και στη ξηρανθείσα συκή, ΕΠΕ Τόμος 9). «΄Αλλοι γεωργοί» είναι οι Άγιοι Απόστολοι και οι συνεχιστές του έργου τους, που εργάζονται στον αμπελώνα του νέου Ισραήλ, δηλαδή της Εκκλησίας.

Μέσα από τη σημερινή παραβολή προβάλλεται με εντυπωσιακό τρόπο η χωρίς όρια αγάπη του Θεού για τον κόσμο, παρά τις αμαρτωλές εκδηλώσεις των ανθρώπων και μάλιστα τις εχθρικές προς το Θεό. Πραγματικά! Η συμπεριφορά του οικοδεσπότη είναι από πολλές απόψεις ακατανόητη, αν αυτή εξεταστεί λογικά. Πόσο ενδιαφέρον έδειξε για τη δημιουργία του αμπελώνα! Καλλιέργησε ο ίδιος το χωράφι, φύτεψε ο ίδιος τα κλήματα και περίφραξε το αμπέλι, έκτισε όχι μόνο πατητήρι για να γίνεται το κρασί αλλά και πύργο για την προστασία των γεωργών και του κτήματος. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιάζει: «Πρόσεχε τη μεγάλη πρόνοια (του οικοδεσπότη) γι’ αυτούς (τους γεωργούς) και την απερίγραπτη απραξία τους. Καθ’ όσον αυτά που ήταν έργο των γεωργών, τα έκανε ο ίδιος· τοποθέτησε δηλαδή το φράκτη, φύτεψε το αμπέλι και όλα τα άλλα· και άφησε γι’ αυτούς μικρό έργο, το να φροντίζουν για το αμπέλι και να διαφυλάττουν εκείνα που τους εμπιστεύθηκαν. Γιατί τίποτα δεν παραλήφθηκε, αλλά έγιναν τα πάντα στην εντέλεια» (Αγ. Ιωάννη Χρυσοστόμου, Εξήγηση στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Ομιλία 68η , ΕΠΕ Τόμος 11Α).

Και ο οικοδεσπότης Θεός δεν περιορίζεται στα προαναφερθέντα. Δείχνει υπερβολική μακροθυμία όταν οι κακοί γεωργοί ραπίζουν, λιθοβολούν και σκοτώνουν τους απεσταλμένους Του. Δεν αγανακτεί, αλλά στέλνει και άλλους προφήτες, περισσότερους από τους πρώτους. Όταν και αυτοί έχουν την ίδια αντιμετώπιση με τους πρώτους, δεν εξοργίζεται, αλλά στέλνει τον μονογενή Υιό Του, αφού αυτόν έπρεπε να τον σεβαστούν. Εύστοχα είναι τα σχόλια του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού στο συγκεκριμένο σημείο: «(Κατέβηκε ο Υιός και Λόγος του Θεού) κατ’ οικονομίαν για χάρη μας από τις πατρικές αγκάλες στη γη, για να έλθουμε και εμείς με την προαίρεσή μας από τη μητέρα γη προς αυτόν· φανέρωσε έτσι τον υπερβολικό πλούτο της αγάπης του προς εμάς. Διότι κανείς δεν μπορεί «να θυσιάζει τη ψυχή του για τους φίλους του» (Ιω. 15,13). {…}Και φίλους εννοώ όχι αυτούς που τον αγαπούν, αλλά αυτούς που εκείνος ποθεί. Διότι εμείς τον μισήσαμε, τον απαρνηθήκαμε και γίναμε δούλοι σε άλλον, αυτός όμως έμεινε σταθερός έχοντας αμετάβλητη την προς εμάς αγάπη του» (Αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού, Λόγος στην παραβολή του αμπελώνος και στη ξηρανθείσα συκή, ΕΠΕ Τόμος 9).

Εμείς λοιπόν, ας προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε στην τόσο μεγάλη αγάπη του Θεού για μας, που είμαστε με το Άγιο Βάπτισμα φυτεμένοι στο νέο αμπελώνα Του, την Εκκλησία. Ας αποφύγουμε να ομοιάσουμε με τους κακούς γεωργούς στην αχαριστία και στη σκληρότητα κι ας αποδώσουμε στον Κύριο καρπούς μετανοίας και έργων φιλανθρωπίας. Ας απολαύσουμε τους σωτήριους καρπούς της ενανθρώπησης του Υιού του Θεού, ας πιστεύσουμε ακράδαντα σ’ Αυτόν κι ας Τον δεκτούμε στη ζωή και στην καρδιά μας. Αμήν!